بسم الله الرحمن الرحیم

.::مقایسه سامانه های پدافندی هاوک و پیچورا ::.

مهدی زمانی

مقدمه»
همانطور که می دانید از آن جایی که اکثر هواگردها برای رهاسازی بمب هایشان بر روی اهداف از پیش تعیین شده ، مجبور هستند که در ارتفاع پایینی از سطح زمین پرواز کنند. این ارتفاع معمولا بین 25000 الی 35000 فوت در نظر گرفته می شود و بهترین حالت برای رهاسازی تسلیحات هوا به زمین به شمار می آید. از این رو متخصصان پدافندی دنیا تمرکز بیشتری بر سامانه های پدافندی برد کوتاه و متوسط دارند. در این مقاله سعی شده است تا به مقایسه دو سامانه پدافندی موفق دنیا در زمینه برد کوتاه پرداخته شود و مزایا و معایب هر یک از این سامانه ها به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد:

آشنایی مختصر با هاوک (اِم آی اِم – 23 هاوک ):
سامانه پدافندی MIM-23 Hawk، یک سامانه پدافندی برد کوتاه و متوسط ساخت ایالت متحده آمریکا است. این سامانه توسط شرکت Raytheon توسعه یافت و در آگوست سال 1960 میلادی وارد خدمت شد. هر یک از موشک های این سامانه های پدافندی حدود 635 کیلوگرم وزن داشته و نزدیک به 40 میلیون دلار هزینه دارد. موشک های این سامانه هر کدام 250 هزار دلار ارزش دارند، طول تقریبی این موشک ها حدود 5 متر و قطر آنها برابر با 37 سانتی متر است. هاوک می تواند 74 کیلوگرم مواد منفجره موثره با خود حمل کند. موتور موشک های این سامانه از نوعی سوخت جامد استفاده می کنند و طول بالچه های این موشک به 120 سانتی متر می رسد. هاوک محدوده عملکردی 1.5 الی 45 کیلومتر را داراست و می تواند هر هواگردی را تا فاصله 20000 متری از سطح زمین تهدید کند. این موشک سرعتی برابر با 2.4 ماخ را داراست و از هدایت فعال راداری استفاده می کند.

آشنایی مختصر با پیچورا (سام-3 پیچورا ):
سامانه پدافندی سام-3 پیچورا، یک سامانه پدافندی برد کوتاه و متوسط ساخت شوروی سابق است این سامانه توسط شرکت آلماز-آنتِی توسعه یافت و نهایتا در سال 1961 میلادی وارد به خدمت شد و بعدها توسط کشورهای دیگر نظیر لهستان، بلاروس و خود کشور روسیه ارتقا داده شد از این رو مدل های بسیار متفاوتی از پیچورا در سراسر جهان وجود دارد ولی اگر بخواهیم اختصارا نگاهی به این سامانه بیاندازیم باید بیان کنیم که هر یک از موشک های این سامانه 953 کیلوگرم وزن دارند که 72 کیلوگرم آن را مواد منفجره قوی تشکیل می دهند. موشک های این سامانه 6 متر طول و حدود 37 سانتی متر قطر دارند. طول بالچه های این موشک ها به 220 سانتی متر می رسد. این موشک ها از موتوری با سوخت جامد استفاده می کنند و محدوده عملکردی برابر با 35 کیلومتر و ارتفاع پوششی برابر با 20000 متر را دارند. سرعت موشک های این سامانه به 3 الی 3.5 ماخ می رسد.


مقایسه »
باید به این نکته توجه کنیم که از هر دو سامانه مدل های متفاوتی ساخته شده است و با توجه به توسعه گام به گام سیستم های پدافندی در دنیا نمی توانیم مشخصات کاملی را از یک سامانه ارائه دهیم. به همین دلیل سعی شده است تا آخرین ارتقاهایی که توسط کشورهای سازنده اعمال شده است، در نظر گرفته شود. مشخصاتی که در بالا ذکر شد مربوط به مدل های اِم آی اِم – 23 هاوک (کِی/جِی) و سام-3 پیچورا 2 اِم، می باشد. برای مقایسه این سامانه ها بهتر است در ابتدا به تاریخچه و کارنامه عملکرد آنها نگاهی بیاندازیم:
تاریخچه سامانه پدافندی هاوک:
سامانه پدافندی هاوک در سال 1960 میلادی وارد به خدمت شد و در مدت زمان نسبتا کوتاهی به اکثر کشورهای متحد آمریکا و همچنین کشورهای عضو ناتو صادر شد. این سامانه در بسیاری از کشورهای عربی و حتی ایران به کار گرفته شد و کارنامه نسبتا خوبی را از خود در دفاع مقدس به جای گذاشته است. شاید بتوانیم اولین کاربرد این سامانه را در یک میدان نبرد واقعی در طی جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل بر شماریم. در طی این جنگ در سال 1967 میلادی، اسرائیل با به کار گیری مدلهای اولیه هاوک توانست نیروی هوایی اعراب را تا حد زیادی غافلگیر کند و نیروی هوایی مصر را تقریبا بی اثر کند. هر چند که هاوک در طی جنگ خلیج فارس توسط آمریکا به کار گرفته نشد، ولی کویت آن را در این جنگ به کار گرفت و توانست توسط آن 22 جنگنده به همراه یک بالگرد رزمی عراق را منهدم کند. همانطور که اشاره شد هاوک یک سامانه برد کوتاه و متوسط است و حداکثر می تواند تا فشار 15 جی را تحمل کند، ولی در طی دفاع مقدس با استقرار این سامانه در ارتفاعات بلند، این سامانه موفق شد یک جنگنده میگ-25 (فاکسبت) عراقی را منهدم کند، هاوک توانست جنگنده های دیگر عراقی را که اکثرا از جنگ الکترونیک بی بهره بودند و یا تکنولوژی ضعیفی از این سیستم را داشتند را به راحتی منهدم کند و برای میگ ها و سوخوهای عراقی دردسرهای زیادی را ایجاد کند. لازم به ذکر است که جنگنده میگ-25 یکی از هواگردهای بروز بود که می توانست در ارتفاعات بسیار بالا پرواز کند. بعدها تفنگداران دریایی ایالت متحده آمریکا به همراه سازمان دفاع موشک بالستیک (بی اِم دی اُ) اقدام به تامین بودجه برای ارتقای این سامانه پدافندی را فراهم کردند و هاوک توانست جهت انهدام موشک های کوتاه برد بالستیک نیز ارتقا یابد.
تاریخچه سامانه پدافندی پیچورا:
سامانه پدافندی پیچورا نیز در سال 1961 میلادی وارد به خدمت شد و در مدت بسیار کوتاهی به اکثر نقاط جهان صادر شد. به طوری که در اکثر جنگها می توانیم ردی را از این سامانه مشاهده کنیم. اولین به کار گیری این سامانه در طی جنگ اعراب و اسرائیل بود. در طی این جنگ اعراب با بکار گیری سام-3 (پیچورا) توانستند حدود 46 جنگنده اسرائیلی را که اکثرا از نوع اف-4 (فانتوم ) بودند را زمینگیر کنند، البته برای شکار این تعداد جنگنده صدها فروند از این نوع موشک شلیک شد که اصلا آمار امیدوار کننده ای به شمار نمی رود، علت اصلی این ناکامی را می توان در ضعف مدل های اولیه پیچورا در زمینه جنگ الکترونیک دانست.در جنگ ویتنام نیز، ویتنامی ها با به کار گیری سامانه برد کوتاه پیچورا توانستند تعداد زیادی از جنگنده های آمریکایی را سرنگون سازند. البته باید علت این موفقیت را تا حد زیادی در تعداد و تراکم زیاد انواع پدافندهای روسی در نظر بگیریم. این سامانه بعدها در سال 1985 میلادی در جنگ لیبی و ایالت متحده نیز به کار گرفته شد. ولی شاید بتوان بزرگترین دست آورد پیچورا را در انهدام هواپیمای پنهانکار اف-117 آمریکا در طی جنگ یوگسلاوی دانست. این پرنده پنهانکار توسط سرهنگ ذالتون دانی فرمانده یکی از واحدهای پدافندی سام-3 شکار شد. پیچورا در طی جنگ هشت ساله ایران و عراق نیز توسط عراقی ها به کار گرفته شد و توانست مشکلات زیادی را برای نیروی هوایی ایران بوجود آورد. در ابتدا جنگنده های ایرانی که ماموریت بمباران برون مرزی را داشتند و اکثرا اف-4 بودند، با سیستم جنگ الکترونیکی که در اختیار داشتند می توانستند موشک های سام-3 را به خوبی منحرف کنند و در بیشتر اوقات ماموریت خود را بخوبی انجام دهند ولی بعد از مدتی رژیم بعث عراق با ارتقا این سامانه و مقاوم سازی این سامانه ها در برابر جنگال توانست مشکلاتی را برای جنگنده های ایرانی بوجود آورد. لازم به ذکر است که کشورهایی نظیر لهستان و اوکراین بعدها تغییراتی در این سامانه ها بوجود آوردند که منجر به آن شد که سام-3 بتواند موشک های بالستیک برد کوتاه را نیز منهدم کند.
اگر بخواهیم نگاهی اجمالی به کارنامه این سامانه ها بیاندازیم می توانیم بیان کنیم که هر دو سامانه پدافندی کارنامه خوبی را از خود به جا گذاشته اند ولی برای مقایسه دو سامانه بهتر است تا به پارامترهایی نظیر سرعت موشک ها، مانورپذیری آنها، رادارهای آنها، محدوده برد و ارتفاع عملکرد موشک ها و.... توجه کنیم.
مسافت و سرعت موشک ها »
مسافت و سرعت هر موشک ، یک عامل کلیدی اصلی در مقایسه است. باید توجه داشته باشیم که هر موشکی که زودتر به هواگرد مورد نظر برسد، می تواند زمان اقدامات الکترونیکی هواگرد را از خلبان و یا اپراتور (در پهپادها) بگیرد و با کمترین خطا به هواگرد اصابت کند. در این قسمت سعی بر آن بوده که زمان اصابت هر یک از موشک ها با محاسبات ساده ای بررسی شود و سپس در قسمت بعدی زمان اصابت موشک ها را با عامل جنگ الکترونیک بررسی کنیم. همانطور که اشاره شد سرعت موشک های سامانه پدافندی هاوک در بهترین حالت و در نیمه های راه به 4/2 ماخ می رسد. محدوده عملکرد موشک های هاوک حداکثر در محدوده 5/34 کیلومتری و ارتفاع 20 هزار متری از سطح زمین است. با محاسبات ساده ای می توانیم دربیابیم که اگر موشک این سامانه بخواهد هدفی را در دورترین نقطه ممکن هدف قرار دهد باید از تمام ظرفیت سوخت خود استفاده کند و مسافتی برابر با 40 کیلومتر را طی کند، اگر تمام مسیر را نیز با سرعتی معادل با 5/2 برابر سرعت صوت طی کند و مقاومت هوا نیز در نظر گرفته نشود، حداقل زمان برای طی این مسافت توسط این موشک برابر با 45 ثانیه می شود.حال بهتر است همزمان به پیچورا نیز نگاهی بیاندازیم، پیچورا 35 کیلومتر برد داشته و ارتفاعی برابر با 20 هزار متر را پوشش می دهد. پس موشک های این سامانه برای انهدام هدف در دورترین نقطه ممکن باید مسافتی برابر با 5/28 کیلومتر را طی کنند و با توجه به سرعت 3 ماخی موشک های 5V27 این سامانه، می توانیم دریابیم که با در نظر نگرفتن مقاومت هوا حداقل 34 ثانیه طول می کشد تا موشک به هدف برسد. البته باید توجه داشته باشید که این معادلات در صورتی صدق می کند که هدف تنها در یک دایره به شعاع برد موشک های سامانه ایستاده باشد و حرکتی نداشته باشد، اگر حرکت هواگردها، چرخشی نبوده و در یک خط صاف باشد، با توجه به سرعت هواگرد این مدت زمان ها کاهش پیدا می کند.برای مثال اگر هواگردی به طور معمول با سرعت 5/1 ماخ به سامانه نزدیک شود این مدت زمان برای سامانه هاوک به 25 ثانیه و برای پیچورا به 5/18 ثانیه کاهش می یابد. البته پیچورا در هر دو زمان پیشتاز است ولی باید توجه داشته باشیم که برد پیچورا حدود 9 کیلومتر از هاوک کمتر است. حال اگر برای هر دو سامانه برد یکسانی برابر با 5/28 کیلومتر را در نظر بگیریم در می یابیم که هاوک این فاصله را در طی 20 ثانیه طی می کند و هنوز تا رکورد پیچورا 1.5 ثانیه فاصله دارد. که عددی ناچیز است.
البته موشک های سامانه های پدافندی هرگز در خط صاف حرکت نمی کنند و در طی راه قوس هایی بر می دارند، که اگر بخواهیم آنها را در نظر بگیریم، به محاسبات بسیار پچیده ای نیاز داریم، به همین علت برای چشم پوشی از این محاسبات در هر موشک 15% به عامل زمان اضافه می کنیم تا عامل زمان در قوس ها در نظر گرفته شود. در این صورت سامانه هاوک برای طی مسافت 5/28 کیلومتری به 23 ثانیه و پیچورا نیز برای پیمودن همین مسافت به 21 ثانیه زمان احتیاج دارد.
عامل زمان و جنگ الکترونیک»
اگر شما در هواگردی باشید که با سرعت 5/1 ماخ حرکت می کنید و کیلومترها از سطح زمین فاصله دارید می توانید درک کنید که کوچکترین ثانیه ها ارزشمند هستند. در جنگنده های جدید (نسل 4 و 5) و یا فرضا قدیمی (نسل 3)، ثانیه ها برای خنثی سازی موشک و شکستن قفل راداری آن ارزشمند است. در طی اقدامات جنگال و جنگ الکترونیک یک خلبان تلاش می کند تا قفل راداری موشک پدافند را شکسته و موشک را منحرف کند. برای آنکه این اقدامات الکترونیکی بهتر قابل درک باشند، بهتر است نقطه نورانی کوچکی را در اتاقی تاریک در نظر بگیریم. در این صورت شما می توانید به راحتی به سمت آن نقطه نورانی حرکت کنید، ولی وقتی چراغی با قدرت نورانی بالایی درون اتاق روشن شود، شما نمی توانید آن نقطه نورانی را به خوبی تشخیص دهید. برای موشک ها نیز چنین اتفاقی می افتد، وقتی موشک ها در مقابل عوامل الکترونیکی قرار می گیرند، نمی توانند بخوبی هدف خود را تشخیص دهند و در نتیجه منحرف می شوند و هواگرد فرصت فرار پیدا می کند. حال هر چه یک موشک خودش را زودتر به هواگردی برساند، موفق تر است و در اینجا به ارزش عامل زمان پی می بریم. البته باید توجه داشته باشیم که مدل های اولیه پیچورا در برابر جنگ الکترونیک بسیار ضعیف عمل می کردند و حتی با سیستم های جنگال جنگنده هایی نظیر فانتوم به راحتی منحرف می شدند. ولی هانطور که گفته شد بعدها این مشکل رفع شد و این سامانه ها در برابر جنگ الکترونیک مقاوم سازی شدند. سامانه پدافندی هاوک نیز هرگز در برابر جنگ های الکترونیکی بسیار قوی در یک میدان نبرد واقعی آزموده نشده است ، اگر دوباره نگاهی به تاریخچه این سامانه آمریکایی بیاندازیم می بینیم که در تمام نبردهایی که صورت گرفته از جنگ اعراب تا دفاع مقدس و جنگ خلیج فارس، تمام درگیری های این سامانه قالبا با جنگنده های روسی بوده است که از جنگ الکترونیک بسیار ضعیفی بهره می بردند. حال اگر دوباره نیم نگاهی به زمان های هر دو سامانه بیاندازیم در میابیم که در مسافت یکسان هر دو موشک تقریبا با سرعت های برابری با فاصله (2 ثانیه) به هدف می رسند. که در مسافت یکسان پیچورا کمی از همتای غربی خود جلوتر است. ولی اگر بخواهیم آنان را مسافت های گوناگون در نظر بگیریم، هاوک می تواند مسافت بیشتری را طی کند. با این وجود هر دو سامانه در محدوده عملکرد خود، خوب عمل می کنند و برای پرنده های زمان خود شکارچیان قابلی بوده اند.
کلاهک جنگی »
پیچورا کلاهکی برابر با 72 کیلوگرم را با خود حمل می کند، در حالی که هاوک کلاهکی 74 کیلوگرمی را داراست. کلاهک هر دو موشک از مواد منفجره بسیار قوی تشکیل شده است و هر دو موشک پس از انفجار محدوده ی تقریبی 13 متری را پوشش می دهند و از این لحاظ خیلی با یکدیگر تفاوت ندارند. با این حال به طور معمول وزن کلاهک های جنگی سامانه هاوک در مدل های مختلف از پیچورا بیشتر است و به همین علت می توان آن را در این زمینه برتر از سام-3 (پیچورا) دانست. لازم به ذکر است که موشک هاوک فقط یک خرج دارد و موشکی تک مرحله ای است ولی پیچورا دو خرج دارد، و موشکی دو مرحله ای است. در بین راه بوستر اولیه پیچورا جدا می شود و موشک به راه خود ادامه می دهد. وزن زیاد موشک های پیچورا تا حد زیادی مربوط به بوسترهای آن است.
جابجایی »
جابجایی در میدان نبرد یکی از ضرورات کلیدی در جنگ است. امروزه با وجود هواپیماهای هشدار زودهنگام (آواکس ) پیشرفته، خطرات پدافندها به خوبی قابل کشف است. اگر مکان سامانه های پدافندی در میدان نبرد فاش شود، جنگنده های دشمن می توانند راه هایی را پیدا کنند که در نقاط کور راداری است، و به همین ترتیب از مهلکه بگریزند. از طرفی با کشف شدن مکان سامانه ها، امکان انهدام آنها بسیار بالا می رود و عملا آنها کارایی خود را از دست می دهند. پس می توان نتیجه گرفت که هر سامانه ای که تحرک بیشتری در منطقه عملیاتی نبرد داشته باشد، می تواند بهتر ایفای نقش کند. تحرک باعث می شود که مکان دقیق سامانه ها توسط آواکس و یا تجهیزات دیگر بخوبی مشخص نشود و خلبان دشمن هر لحظه غافلگیر شوند. سامانه پدافندی هاوک در بیشتر نمونه ها ثابت است و تحرکی در منطقه نبرد را ندارد. این بدین معنی است که هاوک باید در منطقه ای ثابت نصب شود تا به شناسایی و انهدام هواگردها بپردازد. همین عامل دردسرهای زیادی را برای کشور عزیزمان در طی هشت سال دفاع مقدس ایجاد کرد، به طوری که جنگنده های عراقی با شناسایی قبلی مکان سامانه های ایرانی، به انهدام آنان می پرداختند و کارایی آنان را کاهش می دادند. البته به تازگی نمونه هایی از هاوک در داخل کشور رونمایی شد که به سامانه امکان تحرک را می دهد. سامانه پیچورا نیز دارای مدل های ثابتی بود که بر روی لانچرهای چهارتایی نصب می شد، این لانچرهای قادر بودند تا 360 درجه بچرخند، ولی نقطه عطف سام-3 در حمل آن توسط انواع کامیون ها ، تانک ها و....بود. معمولا این حمل کننده ها دو الی چهار لانچر پیچورا را بر روی خود حمل می کردند. اگر بخواهیم تعدادی از این حمل کننده ها را نام ببریم می توانیم به تانک تی-55 ، اِم اِی زِد-543 و اِم اِی زِد -6317 اشاره کرد.
رادارها »
رادارها نیز نقش مهمی را در قدرت سامانه های پدافندی ایفا می کنند، در واقع موشک های بدون رادار مناسب ، کارایی لازم را نخواهند داشت.
هاوک:
سامانه پدافندی هاوک از چند رادار قدرتمند در زمان خود بهره می برد. از جمله این رادارها، رادار" پی اِی آر" است، این رادار می تواند 20 دور در دقیقه بچرخد و اطلاعات را به مرکز فرماندهی منتقل کند، پی اِی آر بر روی یک حمل کننده دو چرخ حمل می شود و برای شناسایی اهداف در ارتفاعات بالایی و متوسط آسمان به کار می رود. رادار دیگر هاوک "اِی اِن/اِم پی کیو-50" نام دارد که 1000 وات قدرت داشته و می تواند اهداف را در هر ارتفاعی آشکار سازد. گفته می شود حداقل برد این رادار 72 و حداکثر برد آن برابر با 104 کیلومتر است (برد آن وابسته به سطح راداری هواگرد مورد نظر آر سی اِس دارد).از رادار "سی دابلیو اِی آر" نیز برای شناسایی اهداف در ارتفاعات کم استفاده می شود، لازم به ذکر است که این رادار یک رادار از نوع پالس داپلر است. البته بعدها رادارهای دیگری نیز برای این سامانه توسعه یافتند که جایگزین رادارهای قدیمی تر و ضعیف تر قبلی شدند، که می توان از بین آنها به رادار "اِی اِن/اِم پی کیو-64" اشاره کرد. این رادار که جایگزین رادار پی اِی آر و سی دابلیو اِی آر شد، می تواند تا 600 ساعت بدون توقف به فعالیت بپردازد و همزمان 60 هدف را شناسایی کند. این رادار از نوع داپلر است و آنتن آن سرعت چرخشی معادل با 30 بار در دقیقه را داراست. برد تقریبی این رادار نیز 75 کیلومتر است.
پیچورا:
پیچورا نیز از رادارهای نسبتا خوبی بهره می برد. اگر بخواهیم به تعدادی از این رادارها اشاره کنیم می توانیم رادارهایی نظیر پی-15 فلت فیس آ ، لو بلو ، فَن سانگ ئی ، اسکوات آی ، پی وی آر-11 ساید نِت اشاره کنیم. رادار پی-15 (فلت فیس آ) ، یک رادار تجسس با تناوب عملکرد 810-950 مگاهرتز است که نهایت قدرت آن نیز به 500 مگاهرتز می رسد. لازم به ذکر است که این رادار می تواند تمام اهدافی را که تا فاصله 200 کیلومتری از آن قرار گرفته اند را شناسایی کند. رادار پی-15 ام (اسکوات آی) نیز نوع پیشرفته تر این رادار می باشد و نسبت به فلت فیس، محدوده عملکرد بالاتری را داراست. رادار درگیری پیچورا لو بلو نام دارد که می تواند هر هدفی را در فاصله 80 کیلومتری تشخیص دهد و همزمان 6 هدف را تشخیص داده و دو موشک را به سمت یکی از آنها پرتاب کند. از قابلیت های این رادار قابلیت اتصال آن به رادارهای دیگر جهت بهبود و ارتقای عملکرد رادارها و همچنین کاهش پارازیت ها با تغییر شکل V مانند در حالت آنتن است. یکی دیگر از رادارهای موجود در سام-3 ، رادار سایدنت است که در واقع یک رادار ارتفاع یاب است و برای کشف اهداف از باند اس استفاده می کند. لازم به ذکر است که این رادار شعاع عملکردی برابر با 180 کیلومتر را داراست.

پایان»
به طور کلی رادارهای هاوک کمی از رادارهای پیچورا مدرن تر هستند، البته بعدها رادارهای جدیدتری برای هر دو سامانه توسعه یافتند که به آنها اجازه شناسایی و انهدام موشک های بالستیک کوتاه برد و همچنین هواگردهای مدرن تر را می داد. سازندگان رادارهای هاوک ادعا کرده اند که این رادارهای مقاومت خوبی در برابر جنگ الکترونیک و اقدامات ضد آن ("ئی سی اِم" و "ئی سی سی اِم" ) را دارند ولی همانطور که گفته شد این ادعا هرگز به اثبات نرسیده است. پیچورا نیز از رادارهایی پیش اخطار، با بردهای نسبتا خوبی بهره می برد ولی این سامانه روسی نیز بارها در طی جنگ های مختلف از خود ضعف نشان داده است و در شناسایی جنگنده های غربی کوتاهی کرده است. اگر تنها به دو جنگ اعراب و دفاع مقدس نگاهی بیاندازیم ، موفقیت هاوک را در تعداد منهدم شده خواهیم دید.



منبع : www.jangafzar.rozblog.com
تالیف و محاسبات : مهدی زمانی
حق کپی رایت : مجله هوافضا

تذکر : این مقاله در شماره بهمن ماه 91 مجله هوافضا، منتشر خواهد شد.